Leczenie narkomanii, jak w przypadku każdej terapii, zaczyna się od prawidłowo postawionej diagnozy. Każdy nałóg ma wspólne podłoże biologiczne w mózgu (tzw. neurobiologiczne). Następuje wytwarzanie substancji zwanych neurohormonami, które powodują powstawanie różnych odczuć, np:

Przyjemności (dopamina – hormon nagrody)
Poprawy nastroju (serotonina)
Pobudzenia ( acetylocholina, adrenalina, noradrenalina)

Zidentyfikowała je oczywiście dopiero współczesna neurobiologia.

Kryteria diagnostyczne

Według obowiązującej w Polsce Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD -10), wyróżnia się sześć kryteriów diagnostycznych uzależnienia. Aby rozpoznać je u danej osoby, konieczne jest stwierdzenie, że spełnia ona minimum trzy z nich przez jeden miesiąc w ciągu ostatniego roku – wówczas mówić możemy np. o narkomanii.

Kiedy rozpocząć leczenie?

Leczenie rozpoczyna się, gdy rozpoznane zostaną następujące kryteria:

Trudna do opanowania potrzeba kontaktu (zażywania) z przedmiotem uzależnienia – tzw. głód
Upośledzenie kontroli nad ilością, czasem lub intensywnością tego kontaktu (zażywania)- tzw. utrata kontroli
Zmiana tolerancji (zapotrzebowania) na daną substancje lub aktywność
Objawy odstawienia – tzw. zespół abstynencyjny
Kontynuowanie danej czynności (np. zażywania) mimo świadomości szkód jakie ona przynosi
Zaniedbywanie innych źródeł gratyfikacji, np. zainteresowań, pracy, kontaktów towarzyskich – zobojętnienie.

Rozwój uzależnienia polega na stopniowym przyznawaniu danemu zachowaniu coraz większego znaczenia jako źródłu gratyfikacji, przy jednoczesnym rozwijaniu mechanizmów obronnych, służących unikaniu konfrontacji ze szkodami, jakie przynosi.

Nałóg

Istotne warunki

Nałóg zawiera najczęściej elementy związane z przyzwyczajeniem i nawykiem, ale ma też dodatkowe cechy. Jest często złożonym systemem czynności nawykowych i towarzyszących im przekonań. Znajduje się wysoko w realnej hierarchii wartości danej osoby – brak realizacji nałogu wywołuje bardzo silny dyskomfort oraz pragnienie zaspokojenia. Bardzo charakterystycznym jednak faktem jest to, że takie nałogowe zachowanie faktycznie szkodzi i wymaga leczenia.

Występowanie choroby

Narkomania to jedna z chorób, do wystąpienia której muszą pojawić się istotne warunki (jednak nie wyłączne) powodujące nałóg:

obecność czynnika uzależniającego (narkotyków),
towarzyszące mu emocje,
powtarzalność.

Czynnikiem tym może być cokolwiek, co przynosi ulgę i staje się dominującym sposobem obniżania napięcia psychicznego (np. alkohol, seks, komputer, bliska osoba). W zakresie reakcji emocjonalnych, nałogowi sprzyja każda zmiana od uczuć nieprzyjemnych do obojętności lub przyjemności. Im amplituda i szybkość zmiany większa, tym gwałtowniej się rozwija. Jak każda zmiana w psychice, tak i nałóg wymaga pewnego treningu czyli powtarzalności w czasie. Jednak nie częstotliwość ani regularność oceniana obiektywnie ma znaczenie. Aby doszło do silnego utrwalenia nawyku, najistotniejsze jest powtarzanie danego zachowania w podobnie odczuwanych sytuacjach.

Czynniki dodatkowe

Dodatkowymi czynnikami powodującymi wzrost ryzyka popadnięcia w nałóg są:

popieranie danego zachowania przez osoby znaczące,
osobista podatność,
trudna sytuacja życiowa danej osoby.

Stany emocjonalne

W każdym nałogu zachowaniom jednostki towarzyszą specyficzne i intensywne stany emocjonalne, odgrywające istotną rolę w uporczywym podejmowaniu zachowań przynoszących szkodę. Zaobserwować można, że osoby uzależnione nie licząc się z konsekwencjami, poszukują tych stanów i nie mogą się bez nich obejść. Dotyczy to nie tylko tych, którzy zażywają chemiczne substancje, bezpośrednio zmieniające stany psychiczne ale i tych, którzy nadają normalnym zachowaniom taką intensywność i specyfikę, że prowadzi to do podobnych stanów emocjonalnych. Szczególną rolę spełniają tutaj takie stany emocjonalne jak:

Intensywne doświadczanie przyjemności zbliżające się do rozkoszy i ekstazy, ostre wzbudzenie stanów napięcia i ekscytacji.
Głębokie stany rozluźnienia i relaksacji zbliżające się do stanów depersonalizacji.
Specyficzny rodzaj doznań, nazywanych stanami zmienionej świadomości.

Każdy nałóg stanowi destrukcyjne przywiązanie się do specyficznych stanów emocjonalnych oraz do substancji lub zachowań, które te stany mogą wzbudzać.

Niezależnie od występujących podobieństw, które sprawiają, że każdy nałóg posiada jakby ten sam fundament, istnieją cechy specyficzne dla poszczególnych uzależnień. Należy do nich między innymi narkomania, której specyfikę oraz owe cechy chciałabym tutaj przedstawić i omówić.

Definicja nałogu

Ze względu na ogrom literatury przedmiotu oraz mnogość ujęć tego pojęcia istnieje potrzeba, a wręcz konieczność dokonania przeglądu definicji owego pojęcia. Stawała się ona stopniowo problemem medycznym, społecznym i kulturowym, a w czasach dzisiejszych postrzegana jest jako jednostka chorobowa o bardzo złożonym charakterze. W narkomanii, jak pisze dr Paweł Karpowicz, w odróżnieniu np. od choroby alkoholowej, prócz zależności fizycznej i psychicznej, występuje mocno zakorzenione uzależnienie społeczne. Oprócz tego jej leczenie charakteryzuje się dodatkową złożonością, jaką są względy prawne, gdyż narkotyki w większości krajów na świecie są nielegalne. Liczne badania mówią, że mają one o wiele większą siłę niż alkohol – dla przykładu:

Marihuana uzależnia 18 razy silniej niż alkohol
Barbiturany -100 razy silniej niż alkohol
Amfetamina- 200 razy silniej niż alkohol
Kokaina- 380 razy silniej niż alkohol
Heroina -420 (lub nawet 485) razy silniej niż alkohol

Cech „indywidualnych” jest jednak znacznie więcej. Przede wszystkim podkreślić należy, że jest ona bardzo poważnym problemem, z jakim borykają się współczesne społeczeństwa praktycznie w każdej części świata. Stanowi narastające zagrożenie społeczne o charakterze globalnym. Przez problem społeczny rozumiem tutaj takie zachowania ludzkie i zjawiska społeczne, które ze względu na swój charakter, skutki czy intensywność występowania, postrzegane są i odczuwane przez członków danej społeczności jako istotne dolegliwości w życiu zbiorowym, domagając się rozwiązania.

Najbardziej powszechną definicją, jest opracowana w 1997 roku, również przez Światową Organizację Zdrowia ONZ. W jej świetle jest to stan zatrucia okresowego lub chronicznego, spowodowanego powtarzającym się przyjmowaniem narkotyków w postaci naturalnej lub syntetycznej. Leczenie zakłada między innymi odtruwanie organizmu chorego z tych substancji.

Wg Cz. Cekiery nałóg to jest procesem lub stanem zależności fizycznej, psychicznej, a niekiedy społecznej danej jednostki. Stan ten charakteryzuje się systematycznym, niekontrolowanym braniem środka, od którego dana osoba się uzależniła. Ten niekontrolowany mechanizm zachowania prowadzi do błędnego koła i obłędnego zachowania: człowiek bierze środki, bo czuje się źle, a ponieważ po nich czuje się jeszcze gorzej, więc znów je bierze, aby się poczuć lepiej i koło się zamyka.

Uzależnienie fizyczne

Jest rezultatem wbudowania związku chemicznego lub jego metabolitów w cykl przemian tkankowych, w sytuacji systematycznego ich używania. Zależność fizyczna jest więc sztucznie wytworzoną potrzebą biologiczną, fizjologiczną, nabytą, objawiającą się przymusem brania danego środka. Wbudowany do metabolizmu fizjologii organizmu środek staje się odtąd niezbędny do zachowania homeostazy biologicznej. Zależność fizyczna ogranicza wolność zachowań ludzkich, deformuje procesy świadomości, motywacji, decyzji i możność kierowania swoim postępowaniem, co nie jest bez znaczenia dla terapii i orzecznictwa sądowego. Leczenie narkomanii jest bardzo wymagające. Organizm na nagłe odstawienie branego środka reaguje zaburzeniami, pojawia się tzw. zespół abstynencyjny.

Pojęcie tolerancji

Z uzależnieniem fizycznym jest związane pojęcie tolerancji, którą należy tłumaczyć jako wzrost odporności organizmu na dany środek, w wyniku czego, dla uzyskania takich samych efektów, zachodzi konieczność przyjmowania coraz większych dawek. Tolerancja zależy od właściwości osobniczych, najprawdopodobniej związanych z układami enzymatycznymi, jest różna u tych samych osób w odniesieniu do różnych środków, a u poszczególnych osób jest różna tolerancja na ten sam środek (np. alkohol). Na niektóre środki tolerancja rozwija się szybko (np. opiaty).

Tolerancja skrzyżowana

Niekiedy może pojawić się tolerancja skrzyżowana, podobnie jak i skrzyżowane uzależnienie. Mają one miejsce wówczas, gdy jeden lub kilka środków pochodnych danej grupy zwiększają tolerancję lub uzależnienie wobec wszystkich środków pochodnych danej grupy. To zjawisko obserwuje się szczególnie np. w działaniu morfiny, heroiny, kodeiny i metadonu albo w przypadku alkoholu i barbituranów.

Zależność psychiczna

Nie wszystkie środki odurzające uzależniają fizycznie, jednak wszystkie mogą doprowadzić do zależności psychicznej. Jest to stan psychiczny powstały w wyniku przyjmowania różnych środków, przejawiających się różnorodnym stopniem pragnienia przyjmowania tych środków. Stopień ten może przejawić się zwykłym pragnieniem, dającym się jeszcze łatwo opanować; może to być także pożądanie posunięte aż do nieopanowanej żądzy i przymusu brania. Stan ten wiąże się często z takimi okolicznościami jak: czas przyjmowania czegoś o ustalonej porze dnia, np. rano, przed spaniem, po pracy, przed lub po posiłkach. Duże znaczenie ma zwyczaj, rytuał brania, sposób zażywania, chęć poprawienia sobie komfortu psychicznego lub usunięcia dyskomfortu. Leczenie narkomanii w takiej formie i odstawienie środka nie powoduje wystąpienia objawów abstynencyjnych poza ogólnym podnieceniem i złym samopoczuciem.

Uzależnienie społeczne

Z zażywaniem narkotyków w grupie wiąże się uzależnienie społeczne. We współczesnej cywilizacji jest zjawiskiem stosunkowo od niedawna obserwowanym przez socjologów na marginesie ruchów kontestacyjnych młodzieży w USA i w Europie. Było związane między innymi z ruchem hippisów oraz z kręgami młodzieży z subkultury. Istotą tego zjawiska jest bardzo silne uzależnienie od grupy, a wtórnie od środków narkotycznych. Przynależność do danej grupy pociąga za sobą bezwzględne respektowanie zasad, obyczajów i rytuałów panujących w grupie. Właśnie w grupie tworzą oni własny świat wolny i niezależny z własnym stylem bycia i życia.

Używanie narkotyków niesie za sobą niebezpieczeństwo i olbrzymią pułapkę. Zanim jednak do tego dojdzie, u użytkowników środków odurzających można zaobserwować poszczególne fazy.

Fazy w procesie uzależnienia od narkotyków

I faza

Polega na eksperymentowaniu. Osoby znajdujące się w tej fazie to użytkownicy eksperymentujący, przeważnie dzieci, nastolatki lub młodzi dorośli. Nastolatek z ciekawości lub dla towarzystwa bierze pierwszą w życiu porcję.

Poprzez takie używanie młody człowiek uzyskuje ważne informacje dla dalszego przebiegu tego procesu: zapoznaje się z działaniem środka odurzającego na swój organizm, dowiaduje się jakie potrzeby może w ten sposób zaspokoić, itd.

W tej fazie narkotyk jest przyjmowany przy konkretnych okazjach (impreza, koncert, ważny sprawdzian w szkole, itp.).Takie używanie często kończy się bez żadnych następstw zdrowotnych i społecznych i niewymagane jest leczenie.

Na tym etapie uzależnienie może dotknąć tych wszystkich, którzy po pierwszej próbie, z różnych powodów, początkowo sporadycznie, później coraz częściej kontynuują używanie. Ta faza trwa stosunkowo krótko, następuje szybkie przejście do fazy drugiej.

II faza

Kontakt jest częstszy. Młody człowiek nie czekając na specjalne okazje zaczyna już sam szukać dealera, są to tzw. użytkownicy okolicznościowi. Przyjmują oni substancje w sposób przerywany, periodycznie lub nieregularnie, przez czas krótszy lub dłuższy, bez rozwoju zespołu zależności.

Zależnie od rodzaju używanej substancji lub leku, częstości stosowania i drogi stosowania, użytkownicy ci są poważnie zagrożeni rozwojem uzależnienia. Zagrożenie to wzrasta w wyniku naporu wpływów środowiskowych i sytuacyjnych i u osób podatnych, zwłaszcza z zaburzeniami charakteru lub osobowości.

Coraz częstsze sięganie po narkotyk jest usprawiedliwiane różnymi, ważnymi w odczuciu biorącego powodami (np. przeciążeniem, nauka w szkole, kłótnią z rodzicami, itp.). Nastolatek rozpoczyna podwójne życie. Zaczyna kłamać, oszukiwać, a czasami również kraść w celu zdobycia pieniędzy na zakup środka odurzającego. Jednocześnie skrzętnie ukrywa swoje niebezpieczne „hobby” przed najbliższymi, próbuje też oszukać samego siebie.

Mimo tych starań ktoś, kto dobrze zna daną osobę, może zorientować się, że dzieje się coś niedobrego. Nie wszystko nastolatek jest w stanie ukryć. W jego zachowaniu pojawia się labilność nastroju, coraz częściej zdarzają się wybuchy złości i rozdrażnienia, pojawiają się nowi znajomi, a dawni koledzy są odsuwani na drugi plan.

III faza

To okres, w którym całe życie osoby uzależnionej kręci się już wokół narkotyku. Jego brak oznacza ból, fatalne samopoczucie. Osoby znajdujące się na tym etapie to użytkownicy zależni. Poświęcają większość swojego czasu i energii na zabieganie o zdobycie substancji, wyłączając się całkowicie z życia rodzinnego i społecznego.

Ta faza oznacza narkomanię, dlatego leczenie farmakologiczne jest tu wskazane. Regularne używanie (kilka razy dziennie przez długie okresy) najczęściej zdarza się w przypadku heroiny, a także innych substancji odurzających, powodujących zależność typu opiatów (pochodne morfiny), ale również w przypadku kokainy, barbituranów i dużych dawek alkoholu, rzadziej – w przypadku benzodiazepin, konopi i średnich dawek amfetamin.

Niekiedy także i w pełnoobjawowym zespole zależności lekowej, leki są używane w sposób przerywany. Przerywane używanie może występować podczas regularnego używania innego leku lub naprzemiennie. Osoba uzależniona sięga po większe dawki (wzrost tolerancji w organizmie), często bierze mocniejsze środki. W związku z tym zdarzają się zatrucia, utraty przytomności, przedawkowania.

W tej fazie traci się całkowicie kontrolę nad przyjmowaniem narkotyku oraz nad własnym życiem. Już nawet nie dba się o pozory i otwarcie prezentuje akceptowany przez siebie styl życia. Coraz częściej zdarzają się konflikty z prawem, szkoła została już porzucona, kontakty z rodziną praktycznie zerwane. Z powodu uszkodzenia wątroby, nerek, serca, następuje obniżenie poziomu odporności na infekcje.

IV faza

Narkotyk staje się tak potrzebny, jak powietrze do życia. Uzależniony bierze narkotyki już tylko po to, by móc normalnie funkcjonować. Jest to najgroźniejsza faza. Leczenie jest jedynym sposobem na uchronienie chorego przed śmiercią.

Nazywana jest fazą degradacji.

Leczenie

Współczesne ośrodki leczenia narkomanii oferują wiele nowoczesnych terapii pomagających w poradzeniu sobie z tym trudnym problemem. Leczenie okaże się skuteczne tylko wtedy, jeśli osoba chora wykaże wolę do sięgnięcia po pomoc, jak też dzięki samemu uświadomieniu sobie wagi problemu, z jakim ma do czynienia. Ośrodki stworzone zostały dla osób chcących poradzić sobie z nałogiem.

Leczenie narkomanii